“Η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και την δεύτερη φορά σαν φάρσα” είχε πει ο Karl Marx. Έτσι λοιπόν θεωρούμε ότι είναι σημαντικό να βλέπουμε πίσω στα σημαντικά ιστορικά γεγονότα και να προσπαθούμε να καταλάβουμε τι ακριβώς συνέβει. Παράλληλα να βλέπουμε ενδεχόμενες ομοιότητες με το παρόν έτσι ώστε να αποφύγουμε συλλογικά να φτάσει η κοινωνία να επαναλαμβανει παρόμοιες καταστάσεις. Αυτός ακριβώς είναι και ο στόχος που προσπαθεί να υλοποιήσει το πρόγραμμα Visible Past (Ορατό Παρελθόν) που υλοποιείται στην Ελλάδα από την Artifactory. Το πρόγραμμα αυτό επικετρώνεται στην ανάδειξη των απολυταρχικών καθεστώτων και παίρνει ως αφορμή την δικτατορία του Σαλαζάρ στην Πορτογαλία, την περίοδο του φασισμού στην Ιταλία και την επταετία της χούντας την Ελλάδα.

Όταν λοιπόν ήρθε σε εμάς η πρόταση από τους ανθρώπους της Artifactory να συμμετέχουμε στο πρόγραμμα ως επιστημονικοί συνεργάτες δεχθήκαμε αμέσως με μεγάλη χαρά. Πιστεύουμε ότι τέτοιου τύπου δράσεις μόνο προωθητικές μπορούν να είναι έτσι ώστε η ιστορική γνώση να διαχέεται στην κοινωνία και να δίνεται η ευκαιρία για περαιτέρω συζητήσεις σε σχέση με το παρελθόν. 

Στο πλαίσιο του προγράμματος λοιπόν εκτός από τις συζητήσεις που διοργανώσαμε στην πόλη μας συμμετείχαμε στην επίσκεψη μελέτης στην Coimbra της Πορτογαλίας. Σε αυτήν την επίσκεψη μελέτης από την Ελλάδα συμμετείχαν η Φωτεινή Παπαχατζή και η Κατιάνα Χουλή (και οι δύο από την Artifactory), η Μαριλένα Κατσίμη (δημοσιογράφος), η Μερόπη Ζέρβα (καθηγήτρια στο μουσικό σχολείο Πρέβεζας) και εμείς οι δύο με την ιδιότητα της ιστορικής οικονομολόγου και την ιδιότητα του ιστορικού. Παράλληλα συναντηθήκαμε με ανθρώπους από την Αυστρία, την Ιταλία και φυσικά την Πορτογαλία.

Φτάνοντας στην Coimbra μας περίμενε μια ευχάριστη έκπληξη καθώς ο καθηγητής του πανεπιστημίου που ήταν υπεύθυνος για το πρόγραμμα που θα ακολουθούσαμε για να ανακαλύψουμε τα μονοπάτια της ιστορίας της δικτατορίας Σαλαζάρ είχε εντάξει και ιστορικούς περιπάτους στην πόλη αλλά και το πανεπιστήμιο. Οι ιστορικοί περίπατοι κατα την γνώμη μας είναι ένα υπέροχος τρόπος να μαθαίνεις αλλά και να αναβιώνεις την ιστορία της κάθε πόλης σε κάθε διαφορετική ιστορική χρονική περίοδο και, πραγματικά, στην προκειμένη περίπτωση φάνηκαν ιδιαίτερα βοηθητικοί.

Η πρώτη μας επαφή λοιπόν με την δικτατορία Σαλαζάρ έγινε στο πανεπιστήμιο. Το πανεπιστήμιο της Coimbra είναι ένα από τα πιο παλιά της Ευρώπης και αυτό το καταλαβαίνει κάποιος/α με το που φτάνει εκεί. Ωστόσο αυτό που καταλαβαίνεις επίσης μόλις φτάνεις είναι και η παρέμβαση σε σημαντικά κομμάτια και σε πολλά κτίρια του πανεπιστημίου τα οποία είχαν γκρεμιστεί και είχαν ξανα φτιαχτεί από την αρχή στην πρώτη περίοδο της δικτατορίας. Είναι εμφανές ο τρόπος με τον οποίο τα κτίρια άλλαξαν χαρακτήρα με επιρροές από τη ναζιστική Γερμανία και την αρχαία Ελλάδα. Αυτό φαίνεται και στην ίδια την αρχιτεκτονική αλλά και στα αγάλματα και τις τοιχογραφίες που υπάρχουν εντός και εκτός των κτισμάτων.

Όμως η δικτατορία δεν έμεινε μόνο στην αλλαγή του χώρου αλλά προχώρησε και στο επιστημονικό κομμάτι της ακαδημαϊκής έρευνας όπου απ΄ ότι μάθαμε ολόκληρα τμήματα του πανεπιστημίου όπως για παράδειγμα η ανθρωπολογία, άλλαξε αντικείμενο και προσηλώθηκε στην έρευνα των εγκληματιών και των παραβατικών υποκειμένων της εποχής καθώς, το καθεστώς πίστευε ότι με το να ανακαλύψει ποιά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου σώματος είχαν τα συγκεκριμένα άτομα θα μπορούσε να πατάξει το έγκλημα και τις παραβατικές συμπεριφορές.

Προχωρώντας στην πόλη ανακαλύψαμε πόσο σημαντική έμφαση έδινε το καθεστώς στην παραβατικότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι φυλακές, οι οποίες λειτουργούν μέχρι και σήμερα, βρίσκονται πραγματικά στο κέντρο της πόλης και έχουν έναν πολύ ψηλό θόλο οποίος περιμετρικά του, στο ψηλότερο σημείο, έχει τρομακτικές φιγούρες ανθρώπων και αυτό έγινε για να βλέπουν οι πολίτες/ες τις φιγούρες αυτές και να κατανοούν ότι όσοι είναι εγκληματίες μοιάζουν κάπως έτσι, ώστε να του αποτρέπει από το να διαπράξουν κάτι υπερβατικό και οι ίδιοι/ες.

Μια ακόμα σημαντική στάση που κάναμε στην ιστορική περιπλάνηση μας στην πόλη ήταν το κτίριο της μυστικής αστυνομίας, το οποίο σήμερα λειτουργεί ως ξενοδοχείο. Το κτήριο αυτό λειτουργούσε ως ο ενδιάμεσος σταθμός για τους ανθρώπους που συλλαμβάνονταν στην ευρύτερη περιοχή και κρατούνταν εκεί προσωρινά μέχρι να μεταφερθούν είτε στην Λισσαβώνα είτε στο Πόρτο όπου ενδεχομένως να βασανίζονταν και να οδηγούνταν στις φυλακές.

Σε όλη αυτή τη διαδρομή και τις συνεδρίες που παρακολουθήσαμε στο ταξίδι μας αντιλήφθηκαμε ότι παρότι η Ελλάδα και η Πορτογαλία φαίνεται να έχουν αρκετά κοινά, έχουν όμως και πολλές διαφορές. Ειδικά στο κομμάτι που αφορά τις δικτατορίες που και οι δύο πέρασαν. Αυτό που είναι εύκολα αντιληπτό είναι πως υπήρχε πολύ διαφορετική στάση από την πλευρά των δύο λαών ως προς την αντίσταση στο καθεστώς. Στην Ελλάδα έχουμε από το πρώτο κιόλας διάστημα της κήρυξης της δικτατορίας μια δυναμική αντίσταση με αποκορύφωμα και το τριήμερο τον γεγονότων στο Πολυτεχνείο το 1973. Από την άλλη ο λαός της Πορτογαλίας δεν ήρθε σε ευθεία σύγκρουση με το καθεστώς με τέτοιο τρόπο και χαρακτηριστικό αυτού είναι ότι ακόμα και η πτώση του καθεστώτος μετά από 42 χρόνια δεν ήρθε από τον λαό αλλά από τους στρατιωτικούς με την Επανάσταση των Γαρύφαλλων. Ακόμα λοιπόν και η επανάσταση αυτή είχε συμβολικό χαρακτήρα καθώς οι στρατιωτικοί μαζί με τους πολίτες άφηναν στις κάννες των όπλων γαρύφαλλα και στο τέλος εκείνης της ημέρας έπεσε το καθεστώς.

Παράλληλα και το ίδιο το καθεστώς της Πορτογαλίας διέφερε σε σημαντικά σημεία από την χούντα. Ο Σαλαζάρ αρχικά ήταν οικονομολόγος και όχι στρατιωτικός όπως ο Παπαδόπουλος, και είχε μια τελείως διαφορετική αντίληψη σε σχέση με το ίδιο το καθεστώς αλλά και την παραμονή του στην εξουσία. Αυτό που τον ίδιο τον ενδιέφερε ήταν η διατήρηση του καθεστώτος και μόνο. Χαρακτηριστικο αυτού και ποιοτική διαφορά σε σχέση με τον Παπαδόπουλο ήταν πως δεν είχε καθόλου σχέσεις με τα επιχειρηματικά συμφέροντα της εποχής. Ήταν δύσκολο ακόμα και για τους επιχειρηματίες να κλείσουν έστω ένα ραντεβού μαζί του. Από την άλλη ο Παπαδόπουλος έχει κατηγορηθεί για στενές σχέσεις με επιχειρηματίες και ενδεικτικό αυτού είναι ότι ακόμα και η φράση που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα, το “η χούντα έκανε έργα” προκύπτει και από τον τρόπο που επέλεξε να ευνοήσει τους επιχειρηματίες αυτούς αλλά και άλλους κλαδους.

Συνολικά η εμπειρία από το ταξίδι μας αυτό με αφορμή κάποιες από τις πιο σκοτεινές ιστορικές στιγμές και των δύο χωρών ήταν πολύ καλή. Από την μια δόθηκε η ευκαιρία να εντρυφήσουμε στην ιστορία του πορτογαλικού λαού και από την άλλη μας δόθηκε η ευκαιρία να συνομιλήσουμε με ανθρώπους από διαφορετικές χώρες με τους οποίους/ες μας ενώνει και η αγάπη μας για την ιστορία αλλά και συνολικά μας ενώνουν αντίστοιχες ανησυχίες και προβληματισμοί σχετικά με τον μέλλον που διαγράφεται δύσκολο και στον ευρωπαϊκό χώρο αλλά και στον κόσμο συνολικότερα.

Ελπίδα Μαργαρίτη

Δημήτρης Τότσος 

Επιστημονική επιτροπή Visible Past