Το Μουσικό Σχολείο Πρέβεζας και το έργο "Visible Past - Ορατό Παρελθόν"
Το Μουσικό Σχολείο Πρέβεζας και το έργο "Visible Past - ΟρατόΠαρελθόν"
Το Μουσικό Σχολείο Πρέβεζαςσυμμετέχει ως συνεργάτης στο έργο "Visible Past - Ορατό Παρελθόν" τοοποίο εντάσσεται στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Πολίτες, ισότητα, δικαιώματα καιαξίες» (CERV).
Η συμμετοχή του σχολείουαποτυπώθηκε μέσω τηςδιοργάνωσης έκθεσης φωτογραφιών “Εδώ Πολυτεχνείο» του Βασίλη Καραγιώργουαπό την εξέγερση του Πολυτεχνείου και της συμμετοχής εκπαιδευτικού του σχολείουσε συνέδριο στην Κοΐμπρα της Πορτογαλίας, με θέμα τα 50 χρόνια από τηναποκατάσταση της Δημοκρατίας σε Ελλάδα και Πορτογαλία.
Στο άρθρο που ακολουθείαποτυπώνεται η συμμετοχή του σχολείου στο συγκεκριμένο έργο.
«…δημοκρατία κέκληται»
Η έννοια τηςΔημοκρατίας μέσα από την Ιστορία
Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης όρισε από πολύ νωρίς τηνέννοια της δημοκρατίας. Στην Αθήνα του 5 ου αιώνα π.Χ., στον Επιτάφιο, τονεπικήδειο λόγο που εκφώνησε ο Περικλής προς τιμή των νεκρών του πρώτου έτουςτου Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.), παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά της πουτην κάνουν ένα πολίτευμα υπόδειγμα για τους άλλους. «… ως προς το όνομα,καλείται δημοκρατία, επειδή η εξουσία δε βρίσκεται στα χέρια των ολιγαρχικών,αλλά του δήμου». Σ΄ αυτό το πολίτευμα «όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα απέναντιστους νόμους για τις ιδιωτικές τους διαφορές», ενώ «δεν εξαρτάται η προτίμησήτου στα δημόσια αξιώματα από τη σειρά, αλλά από την ικανότητα, ούτε αντίθετα,αν είναι φτωχός, εφόσον μπορεί να κάνει κάτι καλό για την πόλη, εμποδίζεταιεξαιτίας της ασημότητας της κοινωνικής του θέσης».
Το «δημοκρατικό πείραμα» της αρχαίας Αθήνας φθίνει κατά τη διάρκειατου Πελοποννησιακού πολέμου, το τέλος του οποίου επαναφέρει στην πόληολιγαρχικές - τυραννικές μορφές διακυβέρνησης. Η έννοια της δημοκρατίαςλησμονιέται και επικρατούν αντιλήψεις περί διακυβέρνησης που προβάλλουν τηνεξουσία του ενός (απολυταρχία) ή των λίγων (ολιγαρχία) για χιλιετίες, είτε σταπλαίσια πολυεθνικών είτε εθνικών κρατών. Παράλληλα, στην Ευρώπη, από τον 16 οαι. και μετά επιτυγχάνεται και η θεωρητική θεμελίωση της απεριόριστης βασιλικήςεξουσίας με πρότυπο την απόλυτη μοναρχία στη Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ, τον 17οαι..
Χωρίς να παραγνωρίζουμε τησημασία του «Χάρτη των Δικαιωμάτων» του 1689 στην Αγγλία, με την οποίαενισχύθηκε η εξουσία του Κοινοβουλίου σε βάρος της απόλυτης μοναρχίας καικαθορίστηκαν ορισμένα δικαιώματα των ατόμων, χρειάστηκε η ανάπτυξη τουκινήματος του Διαφωτισμού και η Γαλλική Επανάσταση τον 18 ο αι. για ναανασυρθούν στην επιφάνεια αξίες και ιδανικά της δημοκρατίας. Το «δημοκρατικόπείραμα» της Γαλλίας συναντά τη λυσσαλέα αντίδραση των ευρωπαϊκών απολυταρχιώνπου το καταπνίγουν και συνασπίζονται με τη συγκρότηση της Ιερής Συμμαχίας(1814) για να προλάβουν ή να καταστείλουν μελλοντικές επαναστάσεις. Ταμηνύματα, όμως, του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης είχαν προλάβει ναδιαδοθούν. Η μακρά πορεία προς τον εκδημοκρατισμό είχε ξεκινήσει.
Η έκθεση " Εδώ Πολυτεχνείο" μαγνήτισε τα βλεμματα των μαθητών του Μουσικού Σχολείου
Διδάγματα από τον 20ό αιώνα
Στην πορεία αυτή και μέχρι τις μέρες μας η εδραίωση δημοκρατικών καθεστώτων δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Αντίθετα, παρατηρούμε στον 20ό αιώνα την επιβολή ολοκληρωτικών καθεστώτων, συνήθως σε περιόδους κρίσεων οικονομικών που εξελίσσονται σε κοινωνικές και πολιτικές, όπως συνέβη στη Γερμανία με τον Χίτλερ τη δεκαετία του 1930 ή νωρίτερα, τη δεκαετία του 1920, στην Ιταλία και την Πορτογαλία. Ο εκφασισμός της ευρωπαϊκής ηπείρου είναι μια ζοφερή πραγματικότητα, καθώς επεκτείνεται σε Ισπανία και Ελλάδα (1936), ενώ ο ναζισμός προκαλεί ολέθριες συνέπειες. Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου θα σημάνει και το τέλος του ναζισμού σε ορισμένες από τις ευρωπαϊκές χώρες (π.χ. Γερμανία», σε άλλες, όμως, τα διδακτορικά καθεστώτα εξακολουθούν να υφίστανται ως τη δεκαετία του 1970 (Ισπανία, Πορτογαλία). Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση της Ελλάδας, όπου στο ίδιο διάστημα επιβάλλονται δύο δικτατορίες: το 1936, η δικτατορία της 4ης Αυγούστου με επικεφαλής τον Ιωάννη Μεταξά και το 1967, η χούντα των συνταγματαρχών, ένα στρατιωτικό πραξικόπημα με επικεφαλής τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, που θα διαρκέσει ως το 1974.
Το 2024 συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα και την Πορτογαλία και 80 χρόνια από το τέλος του φασισμού στην Ιταλία. Η επέτειος αυτή αποτέλεσε την αφετηρία για τη διοργάνωση μεγάλου αριθμού εκδηλώσεων και δράσεων, είτε ξεχωριστές σε κάθε χώρα, είτε και από κοινού. Ο χαρακτήρας τους εορταστικός αλλά ταυτόχρονα και έναυσμα αφύπνισης για την προστασία της δημοκρατίας από κινδύνους που τη απειλούν.
Το έργο "Visible Past - Ορατό Παρελθόν"
Σ΄ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται το έργο «Ορατό Παρελθόν - Visible Past» ένα έργο δημόσιας ιστορίας, το οποίο βασίζεται στην υπόθεση ότι, μέσω της σημερινής διάδοσης ιστορικών γεγονότων που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα, είναι δυνατόν να καταστεί το παρελθόν ορατό, να κατανοηθούν τα λάθη και οι ομοιότητές με το παρόν, να κατανοηθούν τα τρέχοντα θέματα και να ανακληθεί η σημασία των αξιών της ανοχής και του αμοιβαίου σεβασμού. Το έργο εντάσσεται στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα CERV «Πολίτες, Ισότητα, Δικαιώματα και Αξίες» που υποστηρίζει έργα που αποσκοπούν, μεταξύ άλλων, στη διασφάλιση των πολιτικών δικαιωμάτων, στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στη δημοκρατική ζωή και στην ανάδειξη της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Στο «Ορατό Παρελθόν» εμπλέκονται πέντε ευρωπαϊκοί εταίροι. Επικεφαλής εταίρος είναι η Κοινοπραξία Villa Greppi στην Ιταλία και εταίροι είναι το Πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα –ένα από τα αρχαιότερα στην Ευρώπη-, η συνεταιριστική εταιρεία Contextos από την Πορτογαλία, η αυστριακή Sapere Aude και η ελληνική Αμκε Artifactory. Για την υλοποίηση του προγράμματος στην Ελλάδα η Artifactory έχουν συνάψει συνεργασίες με εκπαιδευτικά ιδρύματα και φορείς: συγκεκριμένα με το Μουσικό Σχολείο Πρέβεζας, την Κινηματογραφική Λέσχη Πρέβεζας, τον Δήμο Πρέβεζας και τα Φωτογραφικά Αρχεία Μνήμης «ΑΜΑ/ΚΑΛΛΙΧΩΡΟΝ» / ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΟΣ.
Η Έκθεση "Εδώ Πολυτεχνείο"
Η συνεργασία με το Μουσικό Σχολείο Πρέβεζας αφορούσε στην οργάνωση έκθεσης φωτογραφίας με τίτλο «Εδώ Πολυτεχνείο», από τις 15 ως τις 22 Νοεμβρίου, με αφορμή την επέτειο εξέγερσης των φοιτητών στο Πολυτεχνείο Αθηνών το Νοέμβριο του 1973. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου αποτέλεσε καίριο χτύπημα κατά της δικτατορίας και συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην πτώση της τον επόμενο χρόνο. Ο φωτορεπόρτερ Βασίλης Καραγεώργος διακινδύνευσε φωτογραφίζοντας τις φοιτητικές κινητοποιήσεις του 1973 και αποτυπώνοντας την ιστορική εισβολή των τανκ στο Πολυτεχνείο, προσφέροντάς μας ένα πολύτιμο πρωτογενές οπτικό υλικό. Ένα μέρος αυτού του φωτογραφικού υλικού παρουσιάστηκε στους χώρους του Μουσικού Σχολείου, προσφέροντας στους μαθητές την ευκαιρία μιας βιωματικής προσέγγισης των γεγονότων της εξέγερσης, μέσα από αυθεντικό υλικό που αποτυπώνει τη βιαιότητα των δυνάμεων καταστολής έναντι των φοιτητών και όσων τους συμπαραστάθηκαν με την παρουσία τους στο χώρο της εξέγερσης. Τα φωτογραφικά ντοκουμέντα, εξάλλου, με την αμεσότητα που τα χαρακτηρίζουν, αποτελούν μοναδικά ιστορικά τεκμήρια και διαδραματίζουν ένα ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της εποχής την οποία καταγράφουν, χωρίς παραμορφώσεις και μύθους.
Τέτοιου είδους παραμορφώσεις και μύθοι κυκλοφορούν αυτές τις πέντε δεκαετίες σχετικά με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, σε μια προσπάθεια υποτίμησης της σημασίας της. Χαρακτηριστική είναι η αμφισβήτηση της ύπαρξης νεκρών κατά τις ημέρες της εξέγερσης. Υπάρχει επίσης, όλα αυτά τα χρόνια, μια προσπάθεια ωραιοποίησης των δικτατορικών πρακτικών, με έμφαση στην «ασφάλεια» που ένιωθαν οι πολίτες ή ακόμη και στην κατασκευή έργων υποδομής (δρόμοι, γέφυρες) που «διαφορετικά δεν θα υλοποιούνταν». Η διακίνηση των παραπάνω θέσεων διευκολύνεται στις μέρες μας από το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και χωρίς κριτικό φιλτράρισμα, πολύ εύκολα αντιμετωπίζονται ως αληθινά και αναπαράγονται από τους χρήστες του διαδικτύου είτε αυτοί είναι ενήλικες είτε ανήλικοι. Από την άλλη πλευρά, αποσιωπούνται σκόπιμα οι παραβιάσεις των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων (ζωής, ελευθερίας, έκφρασης, ασύλου) που χαρακτηρίζουν τα δικτατορικά καθεστώτα. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την έλλειψη, σε ορισμένες περιπτώσεις, ενδιαφέροντος των μαθητών για τα γεγονότα του παρελθόντος, τους οδηγούν σε μια συγκεχυμένη εικόνα για την εξέγερση του Πολυτεχνείου, αλλά και άλλων γεγονότων που σημάδεψαν τη σύγχρονη εποχή. Η βιωματική προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων είναι, ίσως, ο καλύτερος τρόπος για να αντιληφθεί κανείς την ιστορική αλήθεια, γι αυτό το λόγο η επαφή με πρωτογενές οπτικό ή ακουστικό υλικό, π.χ. φωτογραφίες ή μαρτυρίες, μπορεί να τραβήξει το ενδιαφέρον και να χτίσει τη σχέση των ατόμων με την ιστορική αλήθεια.
Παράλληλα με το Μουσικό Σχολείο Πρέβεζας, η έκθεση φωτογραφίας παρουσιάστηκε και στην Δημοτική Πινακοθήκη “Γιάννης Μόραλης” στην πόλη της Πρέβεζας, δίνοντας την ευκαιρία σε ένα ευρύτερο κοινό να έρθει σε επαφή με το πολύτιμο φωτογραφικό υλικό το οποίο έχει ψηφιοποιηθεί «όχι μόνο για να διατηρηθεί αλλά πολύ περισσότερο για να αναδειχθεί και να παραδοθεί στις επόμενες γενιές», τονίζει ο επιμελητής της έκθεσης και υπεύθυνος της Πολιτιστικής εταιρίας «Καλλίχωρον» που έχει ψηφιοποιήσει το υλικό, κ. Θανάσης Αλατάς. Ο κ. Αλατάς ήταν επίσης και ο ξεναγός των μαθητών του Μουσικού Σχολείου στην έκθεση, καταφέρνοντας να «ζωντανέψει» τα γεγονότα των ημερών της εξέγερσης με τη γλαφυρότητά του.
Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων για την επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου στο πλαίσιο του έργου Visible Past συμπεριλάμβανε, επίσης, την προβολή του ντοκιμαντέρ «50 χρόνια απο το Πολυτεχνείο» του σκηνοθέτη Σταύρου Στάγκου σε συνεργασία με την Κινηματογραφική Λέσχη Πρέβεζας. Το ντοκιμαντέρ περιλαμβάνει σπάνιο αρχειακό υλικό, από φωτογραφίες και βίντεο μέχρι μαρτυρίες, και αναδεικνύει πλευρές όπως η ένταση της βίας της Χούντας, ο ακριβής αριθμός νεκρών και τραυματιών, και η κλιμάκωση μιας φοιτητικής διαμαρτυρίας σε λαϊκή εξέγερση. Εξετάζει την επίδραση της εμπειρίας του Πολυτεχνείου στην ψυχή των συμμετεχόντων, καταγράφοντας έτσι τις ανεξίτηλες μνήμες και τα «κοινά μυστικά» που τους ενώνουν μέχρι σήμερα. Η ταινία, διάρκειας 110 λεπτών, αποτίει φόρο τιμής στη συλλογική μνήμη και την αντοχή του πνεύματος αλληλεγγύης.
Η επέτειος από την «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» («Revolução dos Cravos») αριθμεί 50 χρόνια όπως και η επέτειος από την αποκάτασταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα
Επίσκεψη Μελέτης "Ορατό Παρελθόν"
Η Επίσκεψη Μελέτης του έργου«Visible Past – Ορατό παρελθόν» για τα 50 χρόνια από την αποκατάσταση τηςδημοκρατίας σε Ελλάδα και την Πορτογαλία και 80 χρόνια από το τέλος τουφασισμού στην Ιταλία πραγματοποιήθηκε στα τέλη Νοεμβρίου 2024 (25-27 Νοεμβρίου)στην Κοΐμπρα της Πορτογαλίας.
Ιστορική Σημασία της Κοΐμπρα
Η Κοΐμπρα, ιστορική παραποτάμιαπόλη της κεντρικής Πορτογαλίας, είναι μια πόλη με πλούσιο παρελθόν, καθώςυπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα από τη ρωμαϊκή εποχή, ενώ τον 12 ο με 13 οαιώνα, για πάνω από έναν αιώνα, ήταν η πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Αλλά καιόταν έπαψε να είναι πρωτεύουσα, συνέχισε να είναι πολύ σημαντικό πολιτιστικόκέντρο, λόγω του πανεπιστημίου της, που, με έτος ίδρυσης το 1290, είναι από ταπαλιότερα της Ευρώπης, ενώ συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για τηντριτοβάθμια εκπαίδευση της χώρας και σήμερα, καθιστώντας την Κοΐμπρα, σημαντικήφοιτητούπολη της χώρας.
Οικοδεσπότης και Ιστορικοί Περίπατοι
Οικοδεσπότης μας στη συνάντησηήταν ο κ. Joao Paulo Avelas Nunes, καθηγητής Ιστορίας και ερευνητής του κέντρουδιεπιστημονικών σπουδών του Πανεπιστημίου της Κοΐμπρα, καθώς το συγκεκριμένοπανεπιστήμιο είναι ένας από τους φορείς που εμπλέκονται στο έργο «Visible Past– Ορατό παρελθόν».
Στις 26 Νοεμβρίου 2024 ησυνάντηση ξεκίνησε με έναν ιστορικό περίπατο στον χώρο του Πανεπιστημίου στονοποίο συναντάς τα κτίρια των σχολών, από τα οποία, ελάχιστα έχουν διασωθεί στηναρχική τους μορφή, ενώ τα περισσότερα έχουν «δώσει τη θέση τους» σ΄ αυτά τηςπεριόδου της δικτατορίας (Εstado Νovo), θυσία στο βωμό του εκμοντερνισμού.Εντύπωση προκαλούν οι δύο μεγάλες τοιχογραφίες στην είσοδο της σχολήςανθρωπιστικών σπουδών στις οποίες απεικονίζονται οι σημαντικές προσωπικότητεςτης πορτογαλικής ιστορίας στη μια και του αρχαιοελληνικού κόσμου στην άλλη.
Οι ιστορικοί περίπατοι ή επισκέψειςμελέτης συνεχίστηκαν και τις δύο επόμενες ημέρες της συνάντησης. Τη δεύτερηημέρα της επίσκεψης μελέτης, 27 Νοεμβρίου 2024, οι τόποι επίσκεψης ήταν τα κτίριακαι οι χώροι που συνδέονται με το καθεστώς του Estado Novo (το αυταρχικόκαθεστώς του Σαλαζάρ στην Πορτογαλία από το 1933 έως το 1974):
· Κτίριο της Εθνικής Ρεπουμπλικανικής Φρουράς |- Edifício da Guarda Nacional Republicana
Η Εθνική Ρεπουμπλικανική Φρουρά (GNR) ήταν ένας από τους μηχανισμούς καταστολήςτου καθεστώτος Estado Novo, υπεύθυνος για τη διατήρηση της τάξης και τηνεπιβολή του νόμου σε αγροτικές περιοχές. Το κτίριο αυτό λειτουργούσε ως έδρατης φρουράς στην Κοΐμπρα.
- Λύκειο D. João III / Λύκειο José Falcão | - Liceu D. João III/Escola Secundária José Falcão
Το σχολείο αυτό υπήρξε ένα από τα σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της εποχής. Κατά την περίοδο του Estado Novo, η εκπαίδευση ελεγχόταν αυστηρά, με έμφαση στη διάδοση εθνικιστικών και συντηρητικών αξιών που προωθούσε το καθεστώς. - Πρώην Στρατιωτική Διοίκηση της Κεντρικής Περιοχής | Ex-Quartel-General da Região Militar Centro
Ως στρατιωτικό κέντρο, αυτό το κτίριο ήταν βασικό για τον έλεγχο της περιοχής από το καθεστώς, καθώς ο στρατός διαδραμάτιζε κρίσιμο ρόλο στη στήριξη του Estado Novo και στην καταστολή εξεγέρσεων. - Πρώην Κτίριο της PVDE/PIDE/DGS | Ex- edifício da PVDE/PIDE/DGS
Το κτίριο αυτό στέγαζε την PVDE (Polícia de Vigilância e Defesa do Estado), που αργότερα μετονομάστηκε σε PIDE και DGS, τη μυστική αστυνομία του καθεστώτος. Ήταν υπεύθυνη για την κατασκοπεία, την καταστολή, και τη δίωξη αντιφρονούντων, ενώ χρησιμοποιούσε εκτεταμένα βασανιστήρια. - Κτίριο της Αστυνομίας Δημόσιας Ασφάλειας | Edifício da Polícia de Segurança Pública
Η Αστυνομία Δημόσιας Ασφάλειας (PSP) ήταν ένα ακόμη εργαλείο του Estado Novo για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης, συχνά λειτουργώντας σε συνεργασία με την PIDE για την καταστολή πολιτικών αντιπάλων. - Κτίρια του Δημαρχείου της Κοΐμπρα και της Caixa Geral de Depósitos στην Οδό Rua da Sofia | Edifícios da Câmara Municipal de Coimbra e da Caixa Geral de Depósitos da Rua da Sofia
Αυτά τα κτίρια συνδέονται με τον δημόσιο τομέα, ο οποίος ήταν στενά ελεγχόμενος από το καθεστώς. Η Caixa Geral de Depósitos, κρατική τράπεζα, εξυπηρετούσε οικονομικές πολιτικές του καθεστώτος, ενώ το Δημαρχείο αποτελούσε εργαλείο τοπικής διακυβέρνησης υπό τον έλεγχο του Estado Novo. - Κτίριο όπου εγκαταστάθηκε το πρώτο Εργατικό Κέντρο του Κομμουνιστικού Κόμματος Πορτογαλίας (Οδός Rua da Sofia) | Edifício onde foi instalado o primeiro Centro de Trabalho do Partido Comunista
Αυτό το κτίριο έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς αποτέλεσε σημείο αντίστασης στο Estado Novo. Το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν παράνομο κατά τη διάρκεια του καθεστώτος και συχνά στοχοποιούταν από την PIDE. - Πρώην Κυβερνείο της Περιφέρειας της Κοΐμπρα | Ex- Governo Civil do Distrito de Coimbra
Το Κυβερνείο της Περιφέρειας λειτουργούσε ως τοπικός πολιτικός βραχίονας του καθεστώτος, με στόχο την εφαρμογή των πολιτικών του Estado Novo και τη διατήρηση του ελέγχου στις τοπικές κοινότητες.
Όλα αυτά τα κτίρια μαρτυρούν την πολιτική και κοινωνική δομήτου Estado Novo, με έμφαση στον έλεγχο, την καταστολή και τη διατήρηση τηςιδεολογίας του καθεστώτος.
Την τρίτη ημέρα της επίσκεψηςμελέτης, 28 Νοεμβρίου 2024 τα ιστορικά τοπόσημα επίσκεψης είχαν σχέση με την προσπάθειαδιατήρησης της ιστορικής μνήμης από την περίοδο της δικτατορίας και ήταν:
· Το μνημείο “Aos Heróis do Ultramar”
· Το Memorial Irmã Lucia
· Το Pátio da Inquisição
· Το Portugal dos Pequenitos
Εισηγήσεις του Καθηγητή Joao Paulo Avelas Nunes
Ο καθηγητής, κ. Joao Paulo Avelas Nunes, ήταν ο ξεναγός στους τρεις ιστορικούς περιπάτους που προαναφέρθηκαν, ήταν όμως και ο εισηγητής στις τρεις συνεδρίες που πραγματοποιήθηκαν, αντίστοιχα στις τρεις ημέρες της συνάντησης. Η πρώτη εισήγηση με τίτλο «The Portuguese Estado Novo” είχε ως θέμα της τα χρόνια της δικτατορίας στην Πορτογαλία. Η δικτατορία στην Πορτογαλία εγκαθιδρύθηκε το 1926, ύστερα από στρατιωτικό πραξικόπημα, ενώ το 1933 εξελίχθηκε σε “Estado Novo”, “Νέο Κράτος», με κυρίαρχη μορφή τον Αντόνιο Ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ. Ο Σαλαζάρ παρέμεινε πρωθυπουργός μέχρι το 1968 οπότε και αντικαταστάθηκε από τον Μ, Caetano. Ο καθηγητής, στην εισήγησή του αναζήτησε τα χαρακτηριστικά του δικτατορικού καθεστώτος, συγκρίνοντάς το με άλλα δικτατορικά καθεστώτα της περιόδου, καθώς και τη σχέση του με τον καθολικισμό και την αποικιοκρατία.
Διερεύνησε τον ρόλο του δικτάτορα και έδωσε έμφαση στον έλεγχο και την προπαγάνδα που χρησιμοποιούσε το καθεστώς. Επισήμανε επίσης τις προκλήσεις που είχε να αντιμετωπίσει το δικτατορικό καθεστώς, όπως, μεταξύ άλλων, ο ισπανικός εμφύλιος και ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, ή η μετανάστευση ο τουρισμός και οι φοιτητές.
Η δεύτερη εισήγηση είχε τίτλο: “The Coup d’État/the Revolution of April 25, 1974, the PREC, democracy/integration into the EEC/EU”. Ο εισηγητής εστίασε στην επανάσταση της 25ης Απριλίου 1974, γνωστή και ως «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» («Revolução dos Cravos»), καθώς οι κυβερνητικοί στρατιώτες είχαν τοποθετήσει στις κάνες των όπλων τους γαρύφαλλα, ύστερα από την προτροπή των κατοίκων που συμμετείχαν στην επανάσταση. Μεταξύ άλλων, παρουσιάστηκαν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εκδηλώθηκε, η έκβαση αλλά και η μεταβατική περίοδος ως την οριστική αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1976, με τη διεξαγωγή εκλογών.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, η Πορτογαλία αντιμετώπιζε πολλά οικονομικά προβλήματα καθώς διέθετε ένα μεγάλο μέρος του προϋπολογισμού της στην διατήρηση των αποικιών της, γεγονός που προκάλεσε αντιδράσεις στα δημοκρατικά στελέχη του στρατού τα οποία συγκρότησαν το «Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων». Το τραγούδι «Grandola, Vila Morena» του αντιστασιακού τραγουδιστή Ζέκα Αφόνσο, που ακούστηκε στο ραδιόφωνο, ήταν το έναυσμα για την εξέγερση τα ξημερώματα της 25ης Απριλίου 1974. Λίγες ώρες αργότερα το δικτατορικό καθεστώς κατέρρευσε, σχεδόν αναίμακτα (μόλις 4 νεκροί). Ακολούθησε η απελευθέρωση των πολιτικών κρατούμενων, η κατάληψη των μεγάλων γαιοκτησιών από ακτήμονες καθώς και η επιστροφή των ηγετών του Σοσιαλιστικού και του Κομμουνιστικού κόμματος από το εξωτερικό.
Η διαδικασία μετάβασης στη δημοκρατία απασχόλησε, επίσης τον ομιλητή. Χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου ήταν οι συνομιλίες για το τέλος της αποικιοκρατίας που οδήγησαν στην ανεξαρτησία των αποικιών και η μάχη μεταξύ άκρας δεξιάς και άκρας αριστεράς για την εξουσία, με την επικράτηση μετριοπαθών λύσεων. Επιπλέον, αναπτύχθηκαν θέματα, όπως η θέση της γυναίκας, η εκπαίδευση, η δικαιοσύνη, αλλά και η προσπάθεια προώθησης της εξωστρέφειας της χώρας με τη διαδικασία ένταξή της στην Ε. Ε. και τον ΟΗΕ.
Για δύο χρόνια από την «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» την Πορτογαλία κυβέρνησε η «Χούντα Εθνικής Σωτηρίας». Η οριστική αποκατάσταση της δημοκρατίας επήλθε το 1976, καθώς οι πολίτες προσήλθαν στις κάλπες για τις πρώτες ελεύθερες εκλογές. Είχε προηγηθεί το 1975 η ψήφιση του πρώτου Συντάγματος. Η δημοκρατική πορεία της χώρας είχε ξεκινήσει.
Η επανάσταση του 1974 στην Πορτογαλία ήταν το πρώτο κίνημα για ανατροπή δικτατορικών καθεστώτων καθώς ακολούθησε η πτώση της Χούντας στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1974 και η ανατροπή του δικτάτορα Φράνκο στην Ισπανία. Η δημοκρατία εξαπλώθηκε στην ευρωπαϊκή ήπειρο, ενώ το κύμα εκδημοκρατισμού μεταφέρθηκε και στη Λατινική Αμερική.
Η τρίτη εισήγηση του καθηγητή κ. Joao Paulo Avelas Nunes επικεντρώθηκε στην ιστορική μνήμη από την εποχή της δικτατορίας και της ανατροπής της, στη σχετική ιστοριογραφία που αναπτύχθηκε καθώς και στον προβληματισμό για την κρίση της δημοκρατίας στις μέρες μας. Εξετάστηκε η τάση αναθεώρησης της Ιστορίας που επιχειρείται στη σύγχρονη εποχή, όπως επίσης και η τακτική της άρνησης ή της ωραιοποίησης της τότε πραγματικότητας. Η διδασκαλία της Ιστορίας στην εκπαίδευση, ο ρόλος της δημοσιογραφίας, ο πολιτισμός, η κληρονομιά που άφησε στη χώρα η περίοδος της δικτατορίας και η εξελικτική πορεία της χώρας την περίοδο της δημοκρατίας ήταν, επίσης μεταξύ των θεμάτων που παρουσιάστηκαν και σχολιάστηκαν.
Συμπεράσματα και σκέψεις
Τα 50 χρόνια που συμπληρώθηκαν από την αποκατάσταση της δημοκρατίας σε Ελλάδα και Πορτογαλία το 2024 αποτέλεσαν σίγουρα αφορμή για τη διοργάνωση επετειακών εορταστικών εκδηλώσεων. Οι εκδηλώσεις μνήμης, εξάλλου, τονώνουν το δημοκρατικό φρόνημα της κοινωνίας. Αποτελούν επίσης ή θα πρέπει να αποτελούν και αφορμή για προβληματισμό σχετικά με φαινόμενα που μπορεί να ελλοχεύουν και να απειλούν τη δημοκρατία. Τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα κράτη σήμερα και που ξεπερνούν τα όρια του κράτους, αποκτώντας διακρατικό χαρακτήρα, αποτελούν συχνά την αφετηρία για την εμφάνιση και την ανάπτυξη αντιδημοκρατικών θεωριών. Το προσφυγικό ζήτημα, με τις τεράστιες διαστάσεις του ή η οικονομική κρίση αποτελούν περιβάλλοντα στα οποία εμφανίζονται τέτοιες θεωρίες, ενώ το διαδίκτυο είναι ένας πολύ πρόσφορος τόπος για τη διάδοσή τους. Καθώς, λοιπόν, ο χρόνος οδηγεί στη λήθη και, ακόμα και το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν για τη νεότερη γενιά δεν είναι βιωμένη πραγματικότητα, είναι ανάγκη να εμφανιστούν τρόποι που θα κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη από τις σκοτεινές αυτές περιόδους και που θα μας υπενθυμίζουν ότι πρέπει να μαθαίνουμε από τα λάθη μας, ώστε να μην τα επαναλαμβάνουμε.
Σ΄ αυτό το πλαίσιο έχουν σχεδιαστεί και υλοποιούνται δράσεις, ομιλίες, συνέδρια, εκθέσεις, προγράμματα με θέμα τις αξίες της δημοκρατίας, από φορείς σε κρατικό, διακρατικό επίπεδο αλλά και στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μεγάλη είναι, επίσης, η σημασία της εκπόνησης και υλοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων που απευθύνονται σε μαθητές όλων των βαθμίδων, ώστε να εμβαπτιστούν στις δημοκρατικές αξίες. Κοινός στόχος όλων η προστασία και η ενδυνάμωση του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Μερόπη Ζέρβα, Φιλόλογος, Μ. Σ. Πρέβεζας